In een angstcultuur heerst een collectieve angst voor de leidinggevende. Adviseur Peter Fijbes schreef er een boek over: hoe herken je een angstcultuur en wat doe je eraan?

Zomaar een greep uit de kranten, ‘Medewerkers gemeente Dronten klagen in anonieme brief over angstcultuur’, ‘UMC Utrecht met de billen bloot, ‘Medewerkers spreken van angstcultuur’ en ‘Angstcultuur bij Primark: ‘Personeel voelt zich gekleineerd’. Er zijn genoeg verhalen over bedrijven waar een angstcultuur heerst, maar wat is een angstcultuur precies? Dat vroeg organisatieadviseur Peter Fijbes zich af. Er bestond in Nederland nog geen literatuur over het fenomeen.

Toch komt hij het in zijn werk vaak tegen: ‘Ik word dan bij een bedrijf om advies gevraagd omdat bijvoorbeeld de prestaties van een afdeling achterblijven, of dat vergaderingen niet lopen, of dat het verloop groot is. Maar al snel blijkt dan dat er iets heel anders aan de hand is. Dat het geen technisch probleem is, maar dat het misgaat op de menselijke relaties.’ Fijbes schreef Angstcultuur, een boek voor leidinggevenden, om te voorkomen dat ze een angstcultuur creëren.

In een angstcultuur is er sprake van een collectieve angst. Dus niet een medewerker die bang is voor zijn baas, maar een hele afdeling of bedrijf dat bang is. ‘Soms wordt angst bewust ingezet, een leidinggevende schreeuwt tegen zijn medewerkers en intimideert ze. Maar het komt ook vaak voor dat het minder duidelijk is. Bijvoorbeeld als er tegenstrijdige orders worden gegeven. Iemand moet en snel werken en steeds met vernieuwende ideeën komen. Dat is niet te doen. Of verkoopmedewerkers worden gestimuleerd om bij de verkoop van een telefoon de klant ook een verzekering aan te smeren. Maar dan boos worden als klanten ontevreden zijn. Afschuiven op collega’s

‘Die onzekerheid is heel erg voor medewerkers. Ze weten niet wat ze moeten doen en als er sprake is van een angstcultuur durven ze het niet met hun leidinggevende te bespreken. Dus wat ze dan doen is liegen, ze geven betere cijfers aan hun baas door dan zouden moeten, ze verzwijgen klachten of proberen fouten op hun collega’s af te schuiven. De baas komt daar dan later achter en als reactie daarop trekt hij de teugels aan omdat hij zijn medewerkers niet vertrouwt.’

Het is moeilijk om een angstcultuur te doorbreken. Vaak betekent het dat de manager in kwestie niet op zijn plaats kan blijven zitten. ‘Vaak wordt bij leidinggevenden gekeken naar hun inhoudelijke kwaliteiten, maar niet naar het feit of ze een goede manager zijn. Die moeten dus gecoacht worden. Maar in veel gevallen is er vanuit de werknemers zo weinig vertrouwen in de manager dat de situatie niet kan worden hersteld.’

Maar het is te makkelijk om te zeggen dat alleen de baas debet is aan de angstcultuur. Ook de medewerkers hebben een aandeel. Zij zeggen er immers niets van. Toch is dat makkelijker gezegd dan gedaan, geeft Fijbes toe. ‘De reden dat er een angstcultuur is, is omdat werknemers bang zijn om zich uit te spreken en zich niet gehoord voelen. Ze zouden dan wel naar een vertrouwenspersoon kunnen gaan, maar die maakt deel uit van het bedrijf waar ze bang voor zijn. Dat is ook de reden dat veel werknemers dan anoniem met de pers gaan praten.’

Kun je voorkomen dat je bij een bedrijf gaat werken bij een angstcultuur? ‘De angstcultuur is moeilijk van buiten te herkennen. Je merkt er in een gesprek weinig van. Het zit in kleine dingen, kom je als medewerker met veel nieuwe ideeën en word je dan snel gecorrigeerd met de mededeling “dat doen we hier niet zo, je begint onderaan de ladder etc.” Dat zou een teken kunnen zijn van een angstcultuur.’